ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ – ΤΕΧΝΗ – ΗΘΙΚΗ. Μια μαρξιστική προσέγγιση .

αναδημοσίευση από: atexnos.gr

γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου

Τι είναι η αισθητική;

Στο ερώτημα αυτό έχουν δοθεί στη διάρκεια των αιώνων και των πολιτισμών πολλές και διάφορες απαντήσεις από φιλόσοφους και στοχαστές. Σε λεξικά διαβάζουμε ότι η αισθητική είναι η αντίληψη για το ωραίο, είναι η επιστήμη ή ακόμα και η φιλοσοφία της τέχνης. Τα αισθητικά αισθήματα είναι η συγκινησιακή κατάσταση που δημιουργείται όταν έχουμε αισθητικές παραστάσεις από φαινόμενα στην αντικειμενική πραγματικότητα ή από τα έργα τέχνης. Είναι βίωμα του ωραίου, του υψηλού, αλλά και του κωμικού ή του τραγικού. Πρόκειται λοιπόν για μια σχέση πνευματική και συγκινησιακή μαζί που φέρνουν ευχαρίστηση στον άνθρωπο.

Τα έργα τέχνης υλοποιούν τα αισθητικά συναισθήματα, τα κάνουν εικόνες και γι’ αυτό το λόγο τα έργα αυτά είναι τόσο κατάλληλα για την αισθητική καλλιέργεια, για την αισθητική αγωγή του ανθρώπου. Επομένως τα έργα τέχνης είναι πηγή έμπνευσης για τον άνθρωπο. Βέβαια, οι δυνατότητες έμπνευσης έχουν στενή σχέση με την ταξική προέλευση του κάθε ανθρώπου, με τη θέση του στην κοινωνία, στην όλη διαδικασία της παραγωγής, τη μόρφωση και την αισθητική του καλλιέργεια. Επομένως, το λεγόμενο  «γούστο» δεν είναι κάτι άσχετο από τη γενικότερη καλλιέργεια του ανθρώπου, παρ’ όλο την πολλαπλά διαδεδομένη άποψη ότι πρόκειται για κάτι το τυχαίο ατομικό.

Η ιδεαλιστική αταξική αισθητική

Η αισθητική σαν επιστήμη ερευνά τις νομοτέλειες της αισθητικής θεώρησης του κόσμου. Εξετάζει την ουσία, αλλά και τις μορφές των έργων τέχνης κι αυτό, μάλιστα, σύμφωνα με τους νόμους του ωραίου. Ίσως ακούγεται λίγο περίεργο. Οι «νόμοι του ωραίου;» Δηλαδή και το ωραίο υπακούει σε νόμους; Στις καπιταλιστικές κοινωνίες δεν μας παρουσιάζουν έτσι τα πράγματα, ούτε στα σχολεία, ούτε στα ευρύτερα δημοσιεύματα σχετικά με το θέμα. Γενικά, η αισθητική παρουσιάζεται σαν κάτι το οποίο υπάρχει στον άνθρωπο αυθόρμητα, οφείλεται στην προσωπική του κλίση να συλλαμβάνει αισθητικά μηνύματα. Η αντίληψη αυτή θέλει να μας πείσει για άλλη μια φορά, ότι η ικανότητα αισθητικής συγκίνησης φωλιάζει στη φύση του ανθρώπου. Μ’ άλλα λόγια, από τη φύση των πραγμάτων άλλοι είναι πιο κοντά στα ζώα, άλλοι είναι πιο εκλεπτυσμένοι, πιο ανεβασμένοι. Ανάμεσα στους τελευταίους ξεχωρίζει πάλι ο καλλιτέχνης που δεν μοιράζεται τις ευθύνες του κοινωνικού γίγνεσθαι και που σύμφωνα με τις αστικές αντιλήψεις δημιουργεί «από το μηδέν», από μια –θεία και μη – έμπνευση ανεξάρτητος από την πραγματικότητα. Τουλάχιστον αυτή η ιδέα καλλιεργείται πότε εντονότερα, πότε ασθενέστερα, πάντως σε διάφορες παραλλαγές και διαβαθμίσεις. Η εικόνα του καλλιτέχνη που έχει καλλιεργηθεί κατ’ εξοχήν στον αναπτυγμένο (καπιταλιστικό) κόσμο είναι η εικόνα του ανθρώπου πάνω και έξω από τον κόσμο, αρκετά αποξενωμένου από την (χυδαία) πραγματικότητα γύρω του. Οι κοινωνικές και ψυχολογικές καταστάσεις και διαθέσεις δεν θεωρούνται γέννημα συγκεκριμένων κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών, αλλά πηγάζουν γενικά και αόριστα από τη φύση του ανθρώπου. Σύμφωνα με αυτές τις αντιλήψεις, ο καλλιτέχνης αισθάνεται ένας μοναχικός, ξεχωριστός στην ανωτερότητά του απέναντι στη χυδαία καθημερινότητα της κοινωνίας και των κατώτερων πλασμάτων που την κατοικούν δημιουργώντας ολομόναχος «το ωραίο» σε αντιπαράθεση με την πεζή πραγματικότητα. Αυτό το όμορφο που δημιουργεί απευθύνεται σε κάποιες λίγες εκλεκτές ψυχές με ξεχωριστή ευαισθησία, εκλεπτυσμένοι δέκτες του απόλυτου ωραίου, ανεβασμένοι πάνω από τον όχλο που είναι πολύ χοντροκομμένος για να συλλάβει ανώτερα αισθητικά μηνύματα. Ο διαχωρισμός αυτός σε μάζα και ελίτ είναι πιο επεξεργασμένη στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, προσπαθώντας να αντικαταστήσει τον ταξικό διαχωρισμό και να τον κάνει πιο ανώδυνο. Η τέχνη αυτονομείται κατά κάποιο τρόπο, ανορθολογικοποιείται σαν αντίδραση του ορθολογισμού μιας «τεχνοκρατικής» κοινωνίας. Η αντίληψη αυτή έχει προχωρήσει τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα όπου ήταν πολύ πιο περιορισμένη κι αυτό οφείλεται στην ύπαρξη ενός ισχυρού λαϊκού προοδευτικού κινήματος, σε μια ισχυρή κληρονομιά από το ΕΑΜ, καθώς και σε μια εν μέρει ξενόφερτη και ετερόφωτη αστική τάξη που δεν μπορούσε να ήταν ο φορέας ενός δικού της πολιτισμού όπως η αστική τάξη στις μητροπόλεις του καπιταλισμού, την οποία αντέγραφε. Ωστόσο, οι προσπάθειες αστικοποίησης της κουλτούρας, των αντιλήψεων γύρω από την τέχνη και την αισθητική, οι προσπάθειες ενός αστικού «εκπολιτισμού» από μια ετερόφωτη αστική τάξη, άφησαν τα σημάδια τους και ενισχύθηκαν από το ανήκειν σε μια Ευρωπαϊκή Ένωση («ανήκουμε στη Δύση!») που μέσα από μια μονοπωλιοποίηση της τέχνης προσπαθεί να ομογενειοποιήσει «τα προϊόντα» της τέχνης.

Πότε εμφανίστηκε η αισθητική;

Πρωτοεμφανίστηκε στην αρχαία Ανατολή, αλλά αναπτύχθηκε σε μεγάλο και επιστημονικό βαθμό στην ελληνική Αρχαιότητα. Στον Μεσαίωνα επικράτησε η ιδέα του «θείου κάλλους», ενώ στην Αναγέννηση βλέπουμε μια ανάπτυξη των ουμανιστικών, ρεαλιστικών τάσεων όχι άσχετη από τις νέες δυνάμεις στην εξουσία. Στη Γερμανία αργότερα οι ποιητές-στοχαστές Σίλλερ (1759-1805) και  Γκαίτε (1749-1832) ξεκαθάρισαν με την αντιδραστική, αριστοκρατική αισθητική υποστηρίζοντας ότι τέχνη και κοινωνική ζωή έχουν στενή σχέση μεταξύ τους. Η κλασική γερμανική φιλοσοφία έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη της αισθητικής σαν επιστήμη. Έτσι ο φιλόσοφος Χέγκελ (1770-1831) έφερε τον ιστορισμό στη μελέτη της τέχνης, τη διαλεκτική ανάλυση των μορφών και των κατηγοριών της, καθώς και την αντίληψη ότι η σχέση ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη είναι ουσιαστική. Ωστόσο, η αισθητική των κλασικών Γερμανών παρέμεινε βασικά ιδεαλιστική. Δηλαδή, το καθοριστικό στοιχείο παρέμεινε το πνεύμα και δεύτερο ερχόταν η αντικειμενική, υλική πραγματικότητα. Επομένως και τα αισθητικά φαινόμενα θεωρούνταν καρπός  του πνεύματος. Επομένως και στην αισθητική βρίσκουμε την πανάρχαια διαπάλη του υλισμού  με τον ιδεαλισμό. Δηλαδή, διαπάλη για το ποιο είναι το πρωταρχικό, η υλική πραγματικότητα ή το πνεύμα, η συνείδηση; Που σε τελευταία ανάλυση είναι έκφραση της πάλης των κοινωνικών τάξεων, όπως θα δούμε παρακάτω. Κάποια παραδείγματα στο πέρασμα των χρόνων: ο Πλάτωνας (428/27 ή 424/23 – 384/47 πΧ) θεωρούσε το ωραίο μια απόλυτη, αιώνια, υπεραισθητή ιδέα, στο Μεσαίωνα θεωρούσαν το Θεό πηγή του κάθε ωραίου, το ωραίο ήταν η ενσάρκωση του θεού, ενώ ο Γερμανός φιλόσοφος Καντ (1724-1804) θεωρούσε την αισθητική κρίση «ανιδιοτελή».

Όλες αυτές οι απόψεις συγκλίνουν σε μία: η αισθητική είναι αφηρημένη, δεν συνδέεται με συγκεκριμένες καταστάσεις. Αυτή η στάση οδήγησε σε αντινομίες που στην ουσία δεν είναι αντινομίες. Αντιπαρατίθεται το ωραίο με το ωφέλιμο, τη μορφή με το περιεχόμενο. Δηλαδή τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας  αισθητικής που έχει χωρίσει τη μορφή από το περιεχόμενο, τη φορμαλιστική αισθητική.

Στα προηγούμενα μέρη μιλήσαμε για τη λεγόμενη αποκοπή της τέχνης από τη ζωή, από την ίδια την πραγματικότητα. Τέχνη απομονωμένη που εκφράζει μόνο τον «ερημίτη» καλλιτέχνη και όχι τον κόσμο που τον γεννάει, τον περιβάλλει και τον δημιουργεί. Η τέχνη του είναι «καθαρή» και δεν έχει άλλο σκοπό έξω από τον εαυτό της. Είναι αυτονομημένη από την πραγματικότητα, η οποία θεωρείται ότι υπακούει στην αναγκαιότητα και μόνο, ενώ η τέχνη είναι απόλυτα ελεύθερη. Η θεωρία αυτή έχει άμεση σχέση με τις αστικές ιδέες σχετικά με την ελευθερία, τη δημοκρατία και άλλα σαν αυτονομημένες από το κοινωνικό γίγνεσθαι έννοιες, γενικές και αόριστες, απολυτοποιημένες και είναι χαρακτηριστική για την αστική φιλοσοφία. Απουσιάζει η κάθε αναγκαιότητα, έννοια που την εξορκίζουν με βδελυγμία διώχνοντας μ’ αυτό τον τρόπο μακριά κάθε ιδέα της ιστορικής αναγκαιότητας να έρθει μια άλλη τάξη στην εξουσία. Μ’ αυτή την έννοια η «καθαρή» τέχνη στηρίζει την αστική εξουσία. Ελευθερία, όμως, σημαίνει γνώση της αναγκαιότητας που απελευθερώνει από τον εγκλωβισμό στο τυχαίο σαν εξήγηση του ιστορικού γίγνεσθαι. Η αναγκαιότητα αυτή δεν έχει καμία σχέση με το δόγμα του αναπότρεπτου προορισμού των Καλβινιστών, αλλά βοηθάει να καταλάβουμε τη διαλεκτική πορεία της ιστορίας, ώστε να μη νοιώθουμε έρμαιο ακατανόητων γεγονότων που καθορίζουν την τύχη μας και μας έρχονται από ανώτερες δυνάμεις είτε ουράνιες είτε εγκόσμιες. Κάποτε η αστική τάξη δεχόταν την ιστορική αναγκαιότητα, όταν η ίδια ήταν σειρά της να ανέβει στην εξουσία και επιστράτευε σε ορισμένες περιπτώσεις μέχρι τη θρησκεία (που δεν την πίστευε) για να αποδείξει το απόλυτο αναγκαίο της εξουσίας της ως εκ θεού δεδομένης.  Όμως, από κει και πέρα η ιστορία έχει «φτάσει στο τέλος της», τώρα που είναι αναγκαίο να φύγει από το ιστορικό προσκήνιο. Ο νόμος αυτός της εξέλιξης είναι υπό διωγμό, γιατί εξέλιξη σημαίνει ότι ιστορικά υπάρχει ένα τέρμα σε κάθε εξουσία, άρα και στη δική της και του καπιταλιστικού συστήματος. Εδώ βλέπουμε πάλι πόσο πολιτική είναι η κάθε μορφή τέχνης, ακόμα και η φαινομενικά πιο «απολίτικη». Καλλιτεχνικά φαινόμενα σαν τη φυγή από την πραγματικότητα,  την καταφυγή στο ανορθολογικό, το υποσυνείδητο, το φανταστικό είναι, γι αυτούς τους λόγους, τόσο προσφιλή σε όσους θέλουν να διαιωνίσουν το υπαρκτό κοινωνικό σύστημα.

Τα μέσα της πνευματικής παραγωγής

Φυσικά υπάρχουν πολλές ενδιάμεσες μορφές, μίγματα των όσων περιγράψαμε παραπάνω στα εκφραστικά μέσα των καλλιτεχνών που υποστηρίζουν τον αστικό κόσμο ή που δεν παίρνουν μια ξεκάθαρη θέση εναντίον του προβάλλοντας εναλλακτικές μορφές. Τα πράγματα δεν είναι μονοσήμαντα και υπάρχουν πολλές αλληλοεπιδράσεις. Η ύλη από την οποία αντλεί ο καλλιτέχνης είναι σίγουρα και προσωπική, όπως η μνήμη και οι  ερμηνείες του κόσμου εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Υπάρχουν καλλιτέχνες που δέχονται την κοινωνική προέλευση της τέχνης και τους ανάλογους στόχους της χωρίς, ωστόσο, να στρατευθούν στην υπόθεση της ανατροπής της αστικής κοινωνίας, αλλά όμως συμβάλλοντας στη συνειδητοποίηση των αναγκών της εποχής. Επικρίνουν, σατιρίζουν, καυτηριάζουν, περιγράφουν ρεαλιστικά την πραγματικότητα καταλογίζοντας σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και ευθύνες.

Κατά Μαρξ αυτοί που είναι ιδιοκτήτες των μέσων της υλικής παραγωγής, έχουν στα χέρια τους και τα μέσα της πνευματικής, της πολιτιστικής παραγωγής. Επομένως, η κυρίαρχη ιδεολογία μιας εποχής είναι η ιδεολογία των κυρίαρχων της εποχής. Υπάρχουν, ωστόσο, ορισμένες φάσεις και για περιορισμένα χρονικά διαστήματα που τα συμφέροντα μιας τάξης μπορούν να παρουσιάζονται ως εκφραστές των συμφερόντων ενός ολόκληρου λαού (πχ όπως εκφράζεται στο κυρίαρχο σύνθημα της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδερφοσύνη). Για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα είπαμε, γιατί από τη στιγμή που ανεβαίνει στην εξουσία η καινούργια τάξη δεν αργεί να δείξει το αληθινό της πρόσωπο απέναντι στον πρώην «σύμμαχο» λαό που δεν πρέπει να του περάσει από το μυαλό ότι η καινούργια άρχουσα θέλει να μοιραστεί μαζί του την εξουσία και τον πλούτο. Σε περίπτωση που διαμαρτύρεται ο λαός απαιτώντας την εξουσία, έχει να αντιμετωπίσει την άγρια καταστολή (πχ Παρισινή Κομμούνα). Σύμφωνα με τον Μαρξ η κάθε ιστορικά καινούργια τάξη εγκαθιδρύει την κυριαρχία της σε ευρύτερη κοινωνική βάση από τις προηγούμενες κυρίαρχες τάξεις και στο φόντο αυτής της κυριαρχίας αναπτύσσεται σε μια πορεία η αντίθεση ανάμεσα στους κυρίαρχους και τους μη κυρίαρχους με μεγαλύτερη οξύτητα και πιο βαθιά όσο προχωράει η ιστορία.

Η ιστορικότητα της τέχνης

Οι Μαρξ-Ένγκελς δεν ανάπτυξαν τις απόψεις και τις αναλύσεις τους σχετικά με την αισθητική, την τέχνη και τον πολιτισμό συστηματοποιημένα. Οι παρατηρήσεις τους, τα σχόλια, οι αναλύσεις σχετικά με την τέχνη και ιδιαίτερα τη λογοτεχνία υπάρχουν σκόρπια στα έργα τους επισημαίνοντας ότι αυτό θα πρέπει να γίνει από τους μεταγενέστερους οι οποίοι θα έπρεπε να ασχοληθούν με τα ζητήματα του κοινωνικού εποικοδομήματος πιο συστηματικά και σε μεγαλύτερο βάθος. Εκτενέστερα και σε βάθος ασχολήθηκαν με το θέμα πχ οι Γκεόργκι Πλεχάνοφ , Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937), Γκέοργκ Λούκατς (1885-1971), Φραντς Μέρινγκ (1846-1919) και άλλοι. Οι σχολιασμοί , οι αναλύσεις και παρατηρήσεις των κλασικών του μαρξισμού για την τέχνη ξεκινούν από την ομηρική περίοδο, περνούν από την Αναγέννηση φτάνοντας μέχρι τις μέρες τους. Υπάρχουν ενδιαφέροντα αποφθέγματα που βάζουν τον αναγνώστη σε σκέψη, όπως ότι καμία ομάδα καλλιτεχνών, συγγραφέων, στοχαστών μπορεί να εξελιχθεί πέρα από τα όρια των κοινωνικών δυνάμεων που την παράγουν. Βέβαια, μπορούν να ρίξουν την πέτρα μακριά στο μέλλον με τη διαίσθηση. Έτσι βρίσκουμε αποφθέγματα, σκέψεις, αναλύσεις που κατά πολύ ξεπερνούν τα όρια της εποχής ακόμα και στα πιο αρχαία χρόνια, αλλά παραμένουν τα προϊόντα μιας (καμιά φορά ευφυέστατης) διαίσθησης. Ο Άγγλος ποιητής Σέλλεϋ (1792-1822) σκεπτόμενος διαλεκτικά, είχε πει κάποτε ότι η ποσότητα ενδεχόμενου ανθρώπινου ταλέντου είναι η ίδια στον κάθε πληθυσμό σε κάθε κοινωνία. Άλλο θέμα, βέβαια, είναι ποιες είναι οι δυνατότητες που μπορούν να γίνουν πραγματικότητα σε μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια συγκεκριμένη εποχή ώστε να αναπτυχθεί αυτό το συλλογικό ανθρώπινο ταλέντο. Σε κοινωνίες με μεγάλη ανισότητα στις μορφωτικές δυνατότητες που προσφέρονται μόνο σε ελάχιστους, επόμενο είναι να συγκεντρώνεται η ανάπτυξη του ταλέντου μόνο σε λίγους που δεν πάει να πει ότι δεν υπάρχει και σε άλλους. Εν πάση περιπτώσει η ενδιαφέρουσα σκέψη του Σέλλεϋ αγγίζει ένα θέμα που μένει να το δούμε σε μεγαλύτερο βάθος απ’ ό, τι μέχρι τώρα. Πώς πχ μετριέται η ποσότητα του ταλέντου και τι γίνεται με την ποιότητα;

Να κλείσουμε λοιπόν παραθέτοντας κάποια λόγια του Μαρξ για τη σχέση ανάμεσα στην πνευματική και την υλική παραγωγή: «Για να εξετάσει κανείς τη σχέση ανάμεσα στην πνευματική παραγωγή και την υλική παραγωγή, είναι πριν απ’ όλα απαραίτητο αυτή την ίδια την τελευταία να την αντιληφθεί όχι σαν γενική κατηγορία, αλλά σε μια καθορισμένη ιστορική μορφή. Έτσι λόγου χάριν, στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής αντιστοιχεί ένα άλλο είδος της πνευματικής παραγωγής από εκείνο που αντιστοιχεί στο μεσαιωνικό τρόπο παραγωγής. Αν την ίδια την υλική παραγωγή δεν την δούμε στην ειδική ιστορική της μορφή, είναι αδύνατο να κατανοήσουμε το καθορισμένο εκείνο που υπάρχει στην αντίστοιχη μ’ αυτήν πνευματική παραγωγή και την αλληλεπίδραση των δύο. Διαφορετικά θα μείνουμε στις κοινοτοπίες» (Επιστημονική Σκέψη, τεύχος 19, σελ. 16).

Έτσι οι Μαρξ-Ένγκελς καθιέρωσαν τη βάση για τη μελέτη της ιστορικότητας της τέχνης, διότι μόνο στην ιστορία ως πορεία της πραγματικής εξέλιξης των παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής καθορίζεται η αντικειμενική ισχύς και των πιο αφηρημένων κατηγοριών.

(Εικόνα: Σκίτσα του Μαγιακόφσκι (1919-1920) στα παράθυρα του ΡΟΣΤΑ)