Ντανταϊσμός: η αμφισβήτηση του δυτικού πολιτισμού

αναδημοσίευση από: το Περιοδικό

γράφει η Κατερίνα Κοφφινά

Τα καλλιτεχνικά κινήματα των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα εξέφρασαν τις πολιτικές, και κοινωνικές παραμέτρους της εποχής. Επίσης χαρακτηρίστηκαν από μία ανατρεπτική διάθεση απέναντι στην καλλιτεχνική, πολιτική, κοινωνική και ιδεολογική βάση της εποχής. Έθεσαν καινοτομίες οι οποίες χαρακτήρισαν την τέχνη του 20ου αιώνα. Το κεντροευρωπαϊκό κίνημα του ντανταϊσμού στράφηκε ενάντια στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τις πτυχές του, ως αποτέλεσμα των τραγικών συνεπειών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο κυβισμός αποτέλεσε τομή στην ευρωπαϊκή τέχνη και συνέβαλε στη διαμόρφωση της μοντέρνας τέχνης.

Το ιστορικό πλαίσιο
Η Ευρώπη των αρχών του εικοστού αιώνα χαρακτηρίστηκε από πολιτικές αντιπαραθέσεις και αναστατώσεις. Ο εθνικισμός είχε καταλάβει όλους τους λαούς της Ευρώπης. Παράλληλα οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις κυριαρχούσαν σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η κυριαρχία τους ήταν οικονομική, πολιτική και πολιτισμική. Οι Ευρωπαίοι είχαν επιβληθεί με την τεχνολογία, τη βιομηχανία, την επιστήμη και τις ιδέες τους άμεσα σε χώρες της Αφρικής και έμμεσα σε χώρες της Ασίας. Η αποικιοκρατία είχε οδηγήσει τις ευρωπαϊκές χώρες σε ανταγωνισμό, ο οποίος φόρτιζε τις μεταξύ τους σχέσεις.
Ο αυξανόμενος εθνικισμός, τα αντιμαχόμενα οικονομικά συμφέροντα σε συνδυασμό με τη διπλωματική και πολιτική αστάθεια στις ευρωπαϊκές χώρες οδήγησε στην έκρηξη  του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το καλοκαίρι του 1914. Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν τεράστιες και οι συνέπειες τραγικές από αυτή την καταστροφική σύγκρουση. Μετά τον πόλεμο τέσσερις αυτοκρατορίες (γερμανική, αυστριακή, οθωμανική, ρωσική) είχαν καταρρεύσει και είχε σημειωθεί μια μεγάλη κοινωνική επανάσταση στη Ρωσία, η οποία σφράγισε την ιστορία της Ευρώπης του 20ου αιώνα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση ήταν η πρώτη οργανωμένη αντίδραση στο καπιταλιστικό σύστημα, τον κοινοβουλευτισμό και τις φιλελεύθερες αξίες.

Ντανταϊσμός

Τristan Tzara

Το κίνημα του ντανταϊσμού θεμελιώθηκε από τον Ρουμάνο ποιητή Τριστάν Τζαρά στη Ζυρίχη.  Οι πρώτες εκδηλώσεις του «νταντά» έγιναν το 1915 – 1916 στη Ζυρίχη και στη Νέα Υόρκη. Το νταντά εξέφραζε την ολοκληρωτική απόρριψη για τις παραδοσιακές αξίες, τις κοινωνικές συμβάσεις αλλά και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Οι καλλιτέχνες διατύπωναν την απογοήτευση και την πικρία τους για τον πόλεμο και αντιδρούσαν σε οτιδήποτε θεωρούσαν υπαίτιο για την καταστροφή. Στα μανιφέστα τους θεωρούσαν ότι με την αρνητική τους στάση θα μπορούσε να ξεπεραστεί η κρίση του κόσμου. Σημαντικοί εκπρόσωποι ήταν ο Χανς Αρπ και ο Μαρσέλ Ντυσάν. Η επίσημη εμφάνιση του νταντά έγινε στα εγκαίνια του Cabaret Voltaire από τον Hugo Ball, στις 5 Φλεβάρη του 1916. Το καμπαρέ Βολτέρ προσκαλούσε όλους τους δυσαρεστημένους να ενωθούν κάτω από το όνομα του Βολταίρου. Το καμπαρέ λειτουργούσε για να θυμίζει στον κόσμο ότι υπάρχουν και ανεξάρτητοι άνθρωποι με ιδανικά μακριά από τον εθνικισμό και τον πόλεμο.

cabaret voltaire

Το κίνημα του ντανταϊσμού είχε πολιτικές θέσεις και επηρέασε μία σειρά από καλλιτεχνικούς τομείς (ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία, μουσική) αλλά και την λογοτεχνική παραγωγή. Ο ντανταϊσμός πρέσβευε τον αντιμιλιταρισμό, ήταν ενάντια στον πόλεμο και τον πολιτισμό της Ευρώπης. Αντιθέτως οι Ιταλοί φουτουριστές της ίδιας περιόδου εξυμνούσαν τον τεχνολογικό πολιτισμό της Ευρώπης, είχαν εθνικιστικές τάσεις και στράφηκαν στο φασισμό. Οι ντανταϊστές μιλούσαν για μία αντί – τέχνη η οποία ήταν μία αντίδραση απέναντι στο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της Ευρώπης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η φουτουριστική τέχνη, αντίθετα, εξυπηρέτησε τον ιταλικό εθνικισμό και τις εκφάνσεις του. Ο πολιτισμός της Ευρώπης για τους ντανταϊστές δεν είχε καμμία αξία και γι’ αυτό η τέχνη θα έπρεπε να υποδηλώνει αυτό το στοιχείο.

Ο συνθετικός κυβισμός είχε επίδραση στους καλλιτέχνες του νταντά. Ο Χανς Αρπ επηρεασμένος από τον Μπρακ και τον Πικάσσο πειραματιζόταν με το τυχαίο και το αυτόματο. Άφηνε κομμάτια χαρτιά να πέφτουν ελεύθερα στο έδαφος και όταν αυτά είχαν πλέον σταθεροποιηθεί, τότε νέα σχέδια προέκυπταν με την προσθήκη γραμμών και περιγραμμάτων. Με βάση αυτή τη μέθοδο πολλά έργα του Αρπ είχαν ιδιαίτερη αισθητική αξία. Ο Μαρσέλ Ντυσάν υπήρξε από τους σημαντικούς δημιουργούς του ντανταϊσμού. Δημιούργησε την ντανταϊστική ομάδα της Νέας Υόρκης με τον φωτογράφο Man Ray και άλλους καλλιτέχνες. Από τον ιμπρεσιονισμό, το φωβισμό και τον κυβισμό πέρασε στην μηχανιστική απεικόνιση των μορφών. Η νέα αισθητική των έτοιμων αντικειμένων (ready – mades) που εισηγήθηκε υπήρξε καθοριστική στην εξέλιξη της τέχνης του 20ου αιώνα. Κοινά αντικείμενα καθημερινής χρήσης τοποθετούνταν έξω από την πραγματική τους θέση και συχνά με διαφορετικό τρόπο από τον λειτουργικό ρόλο τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τεχνοτροπίας Η Κρήνη, μία λεκάνη αποχωρητηρίου της οποίας ο Ντυσάν έστρεψε κατά 90 μοίρες στο έδαφος την πλευρά που εφάπτεται κανονικά στον τοίχο. Η νέα αυτή αισθητική καλλιέργησε τον υποκειμενισμό στο έργο τέχνης και τις διαφορετικές εννοιολογικές ερμηνείες.

Οι επιδράσεις του κυβισμού και ειδικότερα ο συνθετικός κυβισμός είχα, όντως, καθοριστική σημασία στη ζωγραφική των ντανταϊστών. Ένα άλλο έργο τού ντανταϊστή Ντυσάν, το Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα Νο 2, δίνει την αίσθηση της συνεχόμενης κίνησης όπως ένα κινηματογραφικό φιλμ ή μία πολλαπλή φωτογράφηση. Τα θέματα των ντανταϊστών ζωγράφων αποτελούνταν από μορφές, γυμνά, αντικείμενα κ.ά. Επίσης μεγάλο ενδιαφέρον παρουσίαζαν οι μουσικές ανατρεπτικές παραστάσεις τους  οι οποίες είχαν επηρεαστεί από τις πειραματικές μουσικές παρουσιάσεις των φουτουριστών (τέχνη του θορύβου).

Τα πρωτοποριακά κινήματα των αρχών του 20ου αιώνα έθεσαν τα θεμέλια για την εξέλιξη της τέχνης αλλά και τη γενικότερη ιδεολογική και πολιτική αμφισβήτηση του ατόμου.

M. Duchamp, Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα Νο 2

Ο Μαρσέλ Ντυσάν κατεβαίνει τη σκάλα, φωτο: Eliot Elisofon

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1) Κάμιλα Γκραίη, Η Ρωσική Πρωτοπορία. Προεπαναστατική και επαναστατική    τέχνη στη Ρωσία, 1836-1922,  εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1987.

2) E. H.Gobrich, To Χρονικό Της Τέχνης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2004.

3) Παγκόσμιος εγκυκλοπαίδεια της τέχνης, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα 1964.

4) Τριστάν Τζαρά, Μανιφέστα του Ντανταϊσμού, εκδόσεις Αιγόκερως.

5)  Χανς Ρίχτερ, Νταντά, Εκδόσεις Υποδομή (1983).