Ένα μικρό σχόλιο για μια ιστορική και κοινωνική αποτίμηση της συμβολής της "βασίλισσας της καμπύλης"...
αναδημοσίευση από: το Περιοδικό
αναδημοσίευση από: το Περιοδικό
του Θάνου Ανδρίτσου
Στις 31 Μαρτίου, έφυγε αιφνίδια από τη ζωή η διάσημη αρχιτεκτόνισσα Ζάχα Χαντίντ. Προσωπικά δεν υπήρξα ποτέ μεγάλος φαν της αρχιτεκτονικής της, όμως δεν πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική, όπως και η τέχνη ή η πολιτική, είναι θέματα υποκειμενικά και γούστου. Υπάρχουν βεβαίως πολλοί και πολλές με βαθύτερη γνώση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής που θα μπορούσαν να μιλήσουν πληρέστερα για το έργο της.
Η Ζάχα Χαντίντ καθόρισε με μοναδικό τρόπο τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, στα χρόνια τα οποία οι νεώτερες γενιές αρχιτεκτόνων (εντός τους κι εγώ) μεγάλωσαν, σπούδασαν και συνεχίζουν να ζουν και να εργάζονται (όχι πάντα). Οφείλει να μνημονευτεί με κοινωνικούς, ιστορικούς όρους, όπως όλα τα αρχιτεκτονικά ιδιώματα και «στυλ».
Η ηρωίδα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής
Η Ζάχα και μόνο από την ύπαρξή της σηματοδότησε πολλά. Το γεγονός ότι ήταν γυναίκα, Βρετανοϊρακινή, μουσουλμάνα και κατόρθωσε να ανέβει στην κορυφή του – μέχρι τότε κυρίως κυριαρχούμενου από λευκούς άνδρες – επαγγέλματος, είναι από μόνο του ιστορικά κρίσιμο. Μπορεί να μη βίωσε την ανισότητα της ζωής μιας Ασιάτισσας γυναίκας, αλλά και πάλι, το χρώμα του δέρματος και η καταγωγή δε σβήνουν παρά την άνεση και τη βρετανική παιδεία που παρείχε η κληρονομιά της οικογένειας βιομηχάνων και πολιτικών από την οποία προήρθε. Ήταν η πρώτη γυναίκα που έλαβε τις υψηλότερες διακρίσεις του επαγγέλματος όπως τα βρετανικά βραβεία της RIBA, το Stirling και βέβαια το σημαντικότερο όλων, Pritzker. Τολμώ να πω ότι μόνο σήμερα μπορώ να κατανοήσω τί ώθηση έδωσε σε εκατομμύρια νέες αρχιτεκτόνισσες που για δεκαετίες αντίκριζαν σχεδόν αποκλειστικά ανδρικά ονόματα στα βιβλία ιστορίας τα οποία διδάσκονταν.
Το λεξιλόγιό της, με τις πολυσχιδείς μορφές και τις έντονες καμπύλες δε με ενθουσιάζει, ωστόσο δε μπορεί κανείς να μην εντυπωσιαστεί από τους χώρους που μπορούσε να παράξει. Προσωπικά η αρχιτεκτονική της αποδόμησης μου φαίνεται πιο ενδιαφέρουσα από την πρώτη φάση της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής των αρχών του ύστερου καπιταλισμού στις δεκαετίες του 70 και του 80. Επίσης, δεν έχω πλήρως πειστεί αν ο τρόπος που αξιοποιείται ο παραμετρικός σχεδιασμός από τη Ζάχα και το studio της αποτελεί πράγματι ένα«νέο παγκόσμιο στυλ για την αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό», όπως διατείνονται και δεν είναι μια αυτάρεσκη αξιοποίηση των αξεπέραστων δυνατοτήτων των σύγχρονων σχεδιαστικών προγραμμάτων για όλο και πιο εξεζητημένες αρχιτεκτονικές μορφές. Όπως και να χει, δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς, ότι η Ζάχα Χαντίντ παρήγαγε μερικά από τα πιο εμβληματικά σύγχρονα κτίρια και πλούτισε το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο με σημαντικές προσωπικές της χειρονομίες.
Αριστερά: To Lois & Richard Rosenthal Center for Contemporary Art, στο Σινσινάτι των ΗΠΑ
Δεξιά, Πάνω: Το Evelyn Grace Academy στο Λονδίνο
Δεξιά, Κάτω: Το Riverside Museum of Transport στη Γλασκόβη
Δεξιά, Πάνω: Το Evelyn Grace Academy στο Λονδίνο
Δεξιά, Κάτω: Το Riverside Museum of Transport στη Γλασκόβη
Ένα θέμα που μου προκαλεί σοβαρότερες ενστάσεις, είναι η σχέση του μεμονωμένου κτιρίου με τον τόπο στον οποίο τοποθετείται. Όχι μόνο κοινωνικά και πολιτισμικά, αλλά και μορφολογικά, τα κτίρια της Ζάχα συνειδητά εμφανίζονταν ως αυθύπαρκτες οντότητες που «πέφτουν» πάνω στα οικόπεδα για τα οποία προορίζονται, «επιβάλλουν» την παρουσία τους στο τοπικό και οικιστικό περιβάλλον χωρίς να εναρμονίζονται σε αυτό. Αυτό εμφανίζεται σα δήλωση, όχι αστοχία για την οποία να μπορεί να δεχτεί κριτική. Ως δήλωση είναι κατανοητή σαν αρχτεκτονική χειρονομία, αλλά δεν παύει να μου προκαλεί προσωπικά προβληματισμό, χωρίς να έχω κάποιον ιδιαίτερο συντηρητισμό ως προς την ανάγκη επανάληψης μορφών και τεχνοτροπιών. Η σχέση του παραγόμενου αντικειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο και το τοπίο είναι από τα πλέον σοβαρά και συζητημένα ζητήματα στην αρχιτεκτονική, και αμφιλεγόμενη πλευρά και του μοντερνισμού. Ας μείνουμε όμως στο έργο της Ζάχα, εστιάζοντας το πόσο διαφορετικό φαντάζει αν το κοιτάμε από φωτογραφίες συγκεκριμένων και εστιασμένων οπτικών σε σχέση με λήψεις από πιο μακριά.
Το Heydar Aliyev centre, στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, από διαφορετικές λήψεις
Όψεις του διάσημου MAXXI στη Ρώμη
Not my duty as an architect
Η Ζάχα ήταν η ηρωίδα μιας «αρχιτεκτονικής εποχής» παράλληλης της «οικονομικής εποχής» στην οποία ωρίμασε. Κατέλαβε μια ηγετική θέση στο σύστημα των starchitects με τις τεράστιες αλυσίδες παραγωγής εκατοντάδων εργατών και εργατριών του πληκτρολογίου που σχεδιάζουν τα περίεργα και πολυτελή κτίρια της σύγχρονης, παγκοσμιοποιημένης οικονομικής ελίτ. Επιβλητικές και εξυψωμένες αρχιτεκτονικές μορφές, κατάλληλες για σεΐχηδες των Εμιράτων, φιλόδοξους επιχειρηματίες του Σιτι, κομματικούς ηγέτες της Γκουαντζού, ξενοδοχειάρχες του Μανχάταν και Ευρωπαίους ευεργέτες της τέχνης.
Η Ζάχα δε φταίει για τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, ούτε για την κρίση. Όμως η αρχιτεκτονική δεν είναι, δυστυχώς, όμορφα σχέδια σε ριζόχαρτα ή φωτορεαλιστικές εικόνες. Είναι – κι αυτή- πεδίο αναμέτρησης, ένας ταξικός πόλεμος με άλλα μέσα.
Η Ζάχα πρωτοστάτησε για μια αρχιτεκτονική απαλλαγμένη πια από τα βαρίδια της ύψιστης κοινωνικής αποστολής που προσπαθούσαν να κουβαλήσουν ως εκλεκτοί μιας ανώτερης αρχής, οι ήρωες της νεωτερικής εποχής. Δεν ήταν η πρώτη. Δεν έφταιξε αυτή που τα κελεύσματα για τη μεγάλη αρχιτεκτονική της νέας κοινωνίας, σμπαραλιάστηκαν. Άλλωστε ούτε η νέα κοινωνία ήρθε, ούτε η νέα αρχιτεκτονική έμεινε για καιρό νέα.
Όμως ήταν κι αυτή πρωταγωνίστρια για τη διαμόρφωση αυτής της συνθήκης που έφερε την υψηλή αρχιτεκτονική να κόβει κορδέλες σε πλουσιοπάροχα γκαλά, τη στιγμή της μεγαλύτερης οικονομικής κρίσης μετά τον πόλεμο. Η ίδια η Ζάχα Χαντίντ θα θεωρούσε ότι τίποτα από όλα αυτά δεν είναι δικιά της δουλειά. Είναι χαρακτηριστική η απάντησή της στις διαρκείς επικρίσεις για τις συνθήκες εργασίας στο στάδιο Al-Wakrah που κατασκευάζεται με δικά της σχέδια στο Κατάρ, εν όψει των Ολυμπιακών αγώνων του 2020.
Δεν έχω καμία σχέση με τους εργάτες… Είναι ένα θέμα της κυβέρνησης που – αν υπάρχει πρόβλημα- … πρέπει να το λύσει… Δε το παίρνω ελαφρά αλλά… δεν είναι το καθήκον μου ως αρχιτεκτόνισσα…
Αριστερά: Εργασίες κατασκευής της «φωλιάς» των Χέρτσογκ και ντε Μερόν, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2008 στο Πεκίνο, κατά την κατασκευή του οποίου τουλάχιστον δέκα εργάτες έχασαν τη ζωή τους.
Δεξιά: Εργασίες κατασκευής του σταδίου al-Wakrah της Ζάχα Χαντίντ για το Μουντιάλ του 2022 στο Κατάρ.
Δεξιά: Εργασίες κατασκευής του σταδίου al-Wakrah της Ζάχα Χαντίντ για το Μουντιάλ του 2022 στο Κατάρ.
Το θέμα δεν είναι, ωστόσο, αν η ίδια επέβλεπε την κατασκευή, κάτι που προφανώς δεν ισχύει. Δεν επιρρίπτει κανείς νομικές ευθύνες για τις συνθήκες εργασίας. Το θέμα είναι ότι η Ζάχα, όπως και τα περισσότερα μέλη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ελίτ διαμόρφωσαν ένα νέο δόγμα για το καθήκον του επαγγέλματος της αρχιτεκτονικής, που προφανώς εφαρμόζουν για τον εαυτό τους. Σύμφωνα με αυτό, καθήκον του αρχιτέκτονα είναι αποκλειστικά και μόνο η ικανοποίηση των φαντασιώσεων των πλούσιων πελατών. Κάθε άλλη κοινωνική και οικονομική παράμετρος είναι άσχετη με το επάγγελμα. Η ίδια η αρχιτεκτονική είναι ουδέτερη…
O κύριος Patrik Schumacher και ο κίνδυνος για την Αρχιτεκτονική
Νομίζω πώς λίγοι άνθρωποι θα ομολογήσουν την πίστη τους στο παραπάνω δόγμα καλύτερα από τον κύριο Patrik Schumacher, έναν από τους πιο στενούς συνεργάτες που είχε ποτέ η Ζάχα. Ο Πάτρικ, είναι διευθυντής του studio της Ζάχα και ουσιαστικά όλη η οργάνωση της τεράστιας αυτής επιχείρησης, καθώς και σημαντικές πλευρές του παραγόμενου προϊόντος της, φέρουν τη σφραγίδα του.
Δεξιά: Ο Πάτρικ Σουμάχερ
Αριστερά: Ο Αλεχάντρο Αραβένα
Αριστερά: Ο Αλεχάντρο Αραβένα
Η άποψή του για το ρόλο της αρχιτεκτονικής και των αρχιτεκτόνων αποτυπώνεται γλαφυρά στο σχόλιο που έκανε με αφορμή τη φετινή βράβευση του Χιλιανού αρχιτέκτονα Αλεχάντρο Αραβένα, με το βραβείο Pritzker. Ο Αραβένα έχει γίνει γνωστός για μια σειρά από project για παροχή φτηνής στέγης σε παραγκουπόλεις της Λατινικής Αμερικής. Από πολλές πλευρές, η βράβευσή του θεωρήθηκε ότι σηματοδοτεί μια σχετικά ριζοσπαστική θέση για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Σε συνέντευξή που έδωσε ο ίδιος σε ένα από τα γνωστότερα αρχιτεκτονικά portal, τέθηκε κατά μιας αρχιτεκτονικής που ασχολείται μόνο με προβλήματα που απασχολούν άλλους αρχιτέκτονες και υπερασπίστηκε την άποψη ότι σε μια εποχή τόσο έντονης οικιστικής κρίσης, η αρχιτεκτονική δε μπορεί παρά να θέσει την εξυπηρέτηση των αναγκών αυτών στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος.
Ο Πάτρικ Σουμάχερ, εξέπληξε πολλές και πολλούς, όταν αποφάσισε να παρέμβει προσωπικά, σχολιάζοντας το άρθρο. Στο σχόλιο αυτό, εκτός από την εμφανή αντίθεσή του (σε βαθμό εμπάθειας) με τη βράβευση του Αραβένα, εκφράζει και το χλευασμό του απέναντι στη «μετάλλαξη του Pritzker σε βραβείο ανθρωπιστικού έργου». Δύσκολα θα βρίσκαμε πιο σαφή τοποθέτηση για το ρόλο του/της αρχιτέκτονα/νισσας από την ειρωνεία ότι τώρα έχει γίνει «η εξυπηρέτηση ευρύτερων κοινωνικών και ανθρωπιστικών αναγκών» χάνοντας έτσι η αρχιτεκτονική καινοτομία την ιδιαίτερότητά της.
Όταν η οπτική αυτή γίνεται με κυνισμό αποδεκτή από τον Σουμάχερ και τη Χαντίντ, τότε δεν προκαλεί εντύπωση που σχεδόν κάθε μεγάλο έργο τους συνοδεύεται από καταγγελίες για τις εργασιακές σχέσεις, για την πολιτική πρακτική των «πελατών» καθώς και για μεθόδους εκδίωξης των προηγούμενων κατοίκων στις τοποθεσίες που κατασκευάζονται.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το φημισμένο και βραβευμένο Heydar Aliyev Center στην πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν. Το κτίριο αυτό αποτελεί μέρος της συνολικής αναδιαμόρφωσης του Μπακού που επιδιώκει να μετατραπεί σε ένα σύγχρονο επιχειρηματικό και τουριστικό κέντρο. Για να επιτευχθεί αυτό, χρησιμοποιήθηκαν ακραία αυταρχικές πρακτικές υφαρπαγής γης και απομάκρυνσης των προηγούμενων φτωχών κατοίκων από ολόκληρες συνοικίες. Οι πρακτικές αυτές συνδυάστηκαν με υπερεκμετάλλευση μεταναστών εργατών στα κατασκευαστικά έργα που συνεχίστηκαν. Μόνο για το κτίριο της Ζάχα, χρειάστηκε να απομακρυνθούν 250 κατοικίες.
To Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εξέδωσε το Φεβρουάριο του 2012, πολυσέλιδη έκθεση για ένα σύνολο παραβάσεων θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου κατά τη διάρκεια της αστικής αναζωογόνησης του Μπακού.
Τι ακολουθεί η μορφή;
Οι πόλεις του κόσμου γίνονται φυλακές ερειπωμένων κτιρίων και ψυχών, ενώ εκατό οικογένειες με τους αυλικούς τους αρχιτέκτονες ανταγωνίζονται για το ποιά θα φτιάξει το πιο περίτεχνο και εμβληματικό κτιριακό θέαμα. Αυτό δυστυχώς δεν είναι ουδέτερο.
Δίπλα μας έχουμε άστεγους, ξεριζωμένες από τους τόπους τους και τα φοιτητικά σώματα αρχιτεκτόνων της Ευρώπης στην πλειονότητά τους αδιαφορούν, αγωνιούν για καμιά πρακτική και περιμένουν πότε θα βγει το πρόγραμμα τάδε, έκδοσης 2014, 2015, 2016, 2017… Ούτε αυτό είναι ουδέτερο.
Η αναμέτρηση με το μοντερνίστικο δόγμα «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία» δεν έφερε προφανώς μόνο το νέο δόγμα «η μορφή ακολουθεί τη φαντασία», που εισήγαγε ένας άλλος εκπρόσωπος της αποδόμησης, ο Μπερνάρ Τσουμ. Έφερε τη μορφή να ακολουθεί την εξουσία, το χρήμα, το φόβο….
H αρχιτεκτονική του μέλλοντος μας, δε μπορεί να μην αξιοποιεί τη δημιουργικότητα της αρχιτεκτονικής της Ζάχα, αλλά θα πρέπει να στέκεται κριτικά απέναντι στο κοινωνικό και πολιτικό φορτίο που κουβαλούσε ….
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου